Geopolitiek in Eindhoven

Eindhoven is geen eiland. Wereldgebeurtenissen raken ons steeds vaker, logisch met ons internationale bedrijfsleven. Dat zorgt voor zowel kansen als risico’s. Op deze pagina laat ik zien hoe ik daar als raadslid en expert geopolitiek aandacht voor vraag.

Als expert geopolitiek en raadslid wil ik dat onze stad beter voorbereid is. Alleen zo laten we geen waardevolle kansen liggen en zijn we minder kwetsbaar voor risico´s. Hoogtepunt tot nu toe is het initiatiefvoorstel Internationale Strategie voor Eindhoven samen met Robin Brokmann. Die kan je in deze link lezen.

Hieronder vind je verwijzingen naar hoe ik als raadslid met dit onderwerp ben bezig geweest. Alsmede verschillende artikelen. Van een internationale strategie tot Oekraïne en het Midden-Oosten.

Eindhoven Internationaal - Wat doen we?

Een int. strategie voor Eindhoven

Dialoog over Israel en Palestina

Geopolitiek in de Raadszaal

Eindhoven en Oekraïne

Israel en Palestina in Eindhoven

Geopolitiek dringt ook lokaal door

Steun voor protesten in Iran

Verbreken stedenband Nanjing

Waarom ook gemeentes een internationale strategie nodig hebben

Hij staat nog steeds achter die woorden. Raadsleden zitten vaak vast in de cocon van het gemeentebestuur, in de kaders van de stukken die ze voorgelegd krijgen. ‘Die gaan meestal niet verder dan de gemeentegrens. Maar daarbuiten gebeurt van alles waar je niet per se iets van hoeft te vinden, maar je moet er wel van weten om erop in te kunnen spelen’, zegt hij.

Vriendschapsband

In november 2022 verbrak de gemeenteraad van Eindhoven de 35 jaar oude vriendschapsband met de Chinese stad Nanjing, vanwege de mensenrechtenschendingen door China. Dat was de aanleiding voor Ritmeesters stuk in NRC. Onlangs boog de raad zich, op verzoek van inwoners, over het Palestijns-Israëlische conflict. ‘Dan merk je dat sommige partijen het moeilijk vinden om zich uit te spreken omdat de situatie zo complex is. In het geval van China was het veel concreter, juist vanwege onze directe vriendschapsband met China. Sindsdien merk je wel dat de raad zich bewuster is geworden van de internationale context.’


Heel verrassend is dat niet. Eindhoven, met wereldspeler ASML, is een factor in het geopolitieke spel sinds er onder druk van de Verenigde Staten een verbod kwam om de meest geavanceerde chipmachines naar China te exporteren. Dat was een duidelijk voorbeeld van een buitenlandse keuze die de lokale economie raakt. ‘De vraag is dan, hoe positioneer je je als stad? Daar is een strategie voor nodig. Amsterdam, Den Haag en ook Antwerpen hebben zo’n strategie, Eindhoven niet.’

Vlag

VNG-voorzitter Sharon Dijksma zei afgelopen januari in VNG Magazine dat gemeenten steeds meer de impact van crises elders in de wereld ondervinden: ‘Wat er internationaal gebeurt, is tot in de buurthuizen voelbaar.’ Daar is Ritmeester het roerend mee eens. ‘De inwoners zijn ook steeds internationaler. Vaak letterlijk, zoals expats en migranten, maar eigenlijk iedereen heeft via X of andere sociale media een beeld van wat er in de wereld gebeurt en heeft daar een mening over. Hoe ga je daar als gemeente mee om? Veel steden hebben gemerkt hoe iets eenvoudigs als het hijsen van een vlag tot discussie kan leiden. Toen wij de Oekraïense vlag ophingen, waren er mensen die ’m naar beneden wilden halen. In andere steden waren er discussies na de terroristische actie van 7 oktober 2023 en de oorlog die daarop volgde: als je de Israëlische vlag ophangt, waarom de Palestijnse dan niet? Als zoiets simpels als een vlag al zoveel losmaakt, zegt dat iets over de invloed van het buitenland op een gemeente en de lokale gemeenschap.’

Strategie

Of een gemeente nu wel of geen internationale strategie heeft, het is belangrijk dat er mondialer wordt gedacht. Daarvoor heeft ze verschillende instrumenten. Bijna elke gemeente heeft wel een internationaal netwerk, zegt Ritmeester, in het dagelijks leven adviseur diplomatie en economische veiligheid. Is het niet rechtstreeks, zoals Eindhoven met veel buitenlandse contacten, dan wel via via met Brussel. Maak daar gebruik van, adviseert hij, om tijdig in te kunnen spelen op internationale ontwikkelingen. ‘Voor een gemeente die sterk afhankelijk is van arbeidsmigranten zijn de ontwikkelingen in Centraal- en Midden-Europa bepalend voor de stroom migranten die jouw kant opkomt. Als die stroom af gaat nemen, is het belangrijk om tijdig te weten voor welke keuzes je lokale economie komt te staan.’
Zijn eigen gemeente wil de Brainport Industries Campus kopen van de huidige Britse eigenaar. Op die campus werken zo’n tweeduizend mensen en vijfhonderd studenten in grote en kleine technologie­bedrijven aan nieuwe producten en innovaties, in samenwerking met onderwijsinstellingen. De aankoop van de campus is volgens Ritmeester niet alleen in het belang van de gemeente, maar ook van Nederland en zelfs van Europa. ‘Het is vitale infrastructuur die de economie van morgen meebepaalt. We willen niet dat die in buitenlandse handen valt. Er is heel veel geld mee gemoeid, dus de gemeenteraad moet dan wel goed geïnformeerd zijn over de belangen die hier op het spel staan.’

Dit artikel verscheen eerder in VNG

Raadsleden moeten verder kijken dan de eigen gemeente­grens, zegt Tjeerd Ritmeester. Wat elders in de wereld gebeurt, moet ook in de raadsvergaderingen aan de orde komen. Daar is een lokale Internationale strategie voor nodig, maar daarvan zijn er nog niet veel.

De ontwikkelingen in de wereld volgen elkaar in duizelingwekkend tempo op, de panelen van de geopolitiek zijn aan het schuiven. Raadsleden, zegt het Eindhovense raadslid Tjeerd Ritmeester (PvdA), zouden zich meer moeten bezighouden met wat er elders in de wereld gebeurt. Lokale politici, stelde Ritmeester twee jaar geleden in een opiniestuk in NRC, voelen zich vaak onwennig wanneer de discussie over andere landen gaat: ‘Wat weet een gemeenteraad nu over internationale kwesties? Zijn alle belangen goed afgewogen? Is het überhaupt iets dat op raads­niveau besproken moet worden? Om de laatste vraag direct te beantwoorden: ja. Dat moeten we zeker.’

Geopolitiek in de Eindhovense gemeenteraad

Om de laatste vraag direct te beantwoorden: Ja! Dat moeten we zeker. Als raadslid ben je voortdurend bezig met wat voor de stad Eindhoven belangrijk is en wat invloed heeft op onze inwoners. Dat kan gaan over heel lokale problemen maar dus ook het internationale. Omdat we niet gewend zijn aan het internationale betekent dat niet dat we ons daardoor moeten laten beperken. Zeker niet als het direct invloed heeft op onze inwoners.

En dat laatste wordt steeds duidelijker. Burgemeester Jeroen Dijsselbloem zei het al mooi gisteren in Buitenhof: "Het is een ‘fact of life’ dat we met Brainport nu eenmaal op die spannings­as tussen Amerika en China zitten."

Dat betekent dat je ook als stad over dit soort onderwerpen uitspraken moet doen. Zo zei Dijsselbloem in zijn rol als burgemeester van Eindhoven dat het exporteren van kritische technologie naar China onverstandig is. Het is niet alleen een standpunt om volmondig mee eens te zijn, maar het symboliseert ook mooi de geopolitieke invloed op onze lokale politiek en de noodzaak om ons daaroveruit te spreken. Zeker als we in acht nemen dat Den Haag minder uitgesproken is dan Dijsselbloem gisteren.

Dat is ook nodig. Het gaat namelijk om onze economische veiligheid, de zekerheid dat we onze economie, welvaart en samenleving kunnen inrichten zonder invloeden van buitenaf. In een wereldeconomie waar China aan de touwtjes trekt is dat minder waarschijnlijk. Maar dat betekent ook dat er soms harde maatregelen nodig zijn om onze kritische industrie te beschermen en te verstevigen.

Kortom, lokaal mengt zich steeds meer met internationaal. We moeten ons daarover niet bang laten maken. Mooie organisaties als BrabantKennis hameren er al een tijd op om onszelf als Raadsleden ook goed op de hoogte te houden over internationale onderwerpen. En als ook Den Haag het belangrijk vindt dat we als raadsleden goed geïnformeerde standpunten innemen, dan is het ook aan Den Haag om ons goed te informeren. Zeker als het om onze inwoners gaat!

De discussie over de rol van geopolitiek in een gemeenteraad laaide op nadat Eindhoven vorige week de vriendschapsband met de Chinese stad Nanjing verbrak. Een band die niet te verenigen is met de waarden waar Eindhoven voor staat.

De mix lokaal en Internationaal blijft voor velen lastig. Hebben we alle belangen wel goed afgewogen? Hadden we de relatie anders kunnen insteken? Is het überhaupt iets dat we op raadsniveau moeten bespreken?

Er gloort hoop aan de Europese horizon

Twee dagen geleden kon ik mijn teleurstelling over het eerste Europese sanctiepakket niet onder stoelen of banken steken. Nu is alles anders. Het tweede sanctiepakket is ambitieus, zwaar, en biedt Oekraïne de steun die op korte termijn nodig is. Bovendien lijkt Europees leiderschap toch mogelijk.

Afgelopen dagen ging de discussie in Europa vooral over het uitsluiten van Russische banken van SWIFT. Ook wel de nucleaire optie onder de economische sancties genoemd, SWIFT is een internationaal communicatiesysteem tussen banken die geautomatiseerd informatie over betalingen uitwisselt. Afgesloten worden van SWIFT maakt internationale betalingen niet onmogelijk maar wel moeilijker en vooral duurder. Dit is een belangrijke maatregel met directe gevolgen voor de Russische economie.

In het eerste pakket was deze maatregel niet opgenomen. Landen als Duitsland en Italië waren tegen om zo hun eigen economie te beschermen. Ze waren bang dat Rusland de gaskraan zou dichtdraaien en dat Russische banken hun schulden niet meer zouden betalen. Ook de rest van het sanctiepakket was niet bepaald ambitieus. Dit zorgde voor grote teleurstelling en twijfel over Europees leiderschap in tijden van nood. Oekraïne voelde zich terecht in de steek gelaten. Allerlei nationale economische belangen staan kennelijk boven gedeelde waarden die direct bedreigd worden.

De verontwaardiging was groot. En wat bleek, na grote publieke druk kan het toch. In het gisteravond bekend gemaakte sanctiepakket zat SWIFT wel. Maar waar critici nog opportunisme zouden kunnen vermoeden, lijkt er toch echt een heuse kentering te hebben plaatsgevonden in het Europese denken. Zo is naast SWIFT een nog veel belangrijkere maatregel te zijn genomen; het aanpakken van de Russische centrale bank. Dit is mogelijk de echte nucleaire optie onder de economische sancties.

De Europese commissie maakt het met deze maatregel namelijk onmogelijk voor de Russische centrale bank om haar buitenlandse reserves aan te spreken en zo de gevolgen van de sancties te ontlopen. Rusland had sinds 2014 zorgvuldig haar reserves in buitenlandse valuta opgebouwd, puur voor een situatie als deze. Dat blijkt toch niet te lukken. Enerzijds zorgt het aanpakken van de centrale bank ervoor dat het moeilijker wordt voor Rusland om de gaskraan dicht te draaien, waarmee de dollarstroom vrijwel volledig mee zou worden afgesloten. Anderzijds is de verwachting dat de Russische roebel een vrije val gaat maken met desastreuze gevolgen voor Russische banken en de economie.

De boodschap is duidelijk: Europa staat achter Oekraïne en onze economische belangen mogen niet onze waarden ondermijnen. Iets waar afgelopen dagen nogal terechte twijfel over was, zeker in relatie tot Rusland. Opeens blijkt economisch alles mogelijk. Inmiddels worden Russische vliegtuigen geweerd uit het hele Europese luchtruim. Worden de Europese bezittingen van Poetin, de minister van buitenlandse zaken Lavrov, en andere Russische elite bevroren. En Duitsland maakte bekend twee LNG terminals te bouwen, waardoor de afhankelijkheid van Rusland gas kan worden afgebouwd. Daarmee lijkt Nord Stream 2, dat voorheen alleen bevroren was, zo goed als dood en begraven.

In twee dagen tijd laat Europa zien wat mogelijk is als er daadwerkelijk wordt samengewerkt. Een belangrijk deel van onze kracht is economisch, en dat durven we nu als wapen in te zetten. Te lang is er veel te weinig aandacht geweest voor het inzetten van economische instrumenten ten behoeve van een consistent en ambitieus Europees buitenlands beleid. Het leiderschap wat daarvoor nodig was ontbrak. Dat is er nu wel.

Dat neemt niet weg dat er nog veel werk aan de winkel is. Er is geen garantie dat sancties in de toekomst sneller tot stand komen en het conflict in Oekraïne kan nog lang duren. Daarnaast staat energietransitie symbool voor onze economische veiligheid, ook los van de Russische afhankelijkheid. En of Europa zich zo ook tegen China durft te weren als het nodig is, dat is nog maar zeer de vraag. Maar hoe het ook zij, Europa ziet nu wat er mogelijk is als het samenwerkt, leiderschap toont, en vooral waarden boven nationale economische belangen stelt. Dat is iets om enthousiast over te zijn.

Sancties tonen failliet Europees leiderschap

Oekraïense beleidsmakers in gesprek met Europese politici stelden telkens één vraag: wanneer gaat Europa Rusland afsnijden van SWIFT? Ook wel de nucleaire optie genoemd, SWIFT is een internationaal communicatiesysteem tussen banken die geautomatiseerd informatie over betalingen uitwisselt. Afgesloten worden van SWIFT maakt internationale betalingen niet onmogelijk maar wel moeilijker en vooral duurder. Het afsluiten van SWIFT is een zware sanctie met direct gevolgen voor de Russische economie.

In het midden van de nacht lastte de Europese Raad een ingelaste persconferentie in. Het onderwerp: sancties tegen Rusland. Zou het dan toch gebeuren? Charles Michel, voorzitter van de Europese Raad, en Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, zetten het Europees sanctiesysteem uiteen. De Franse president Emmanuel Macron gaf als voorzitter van de EU verdere uitleg. Geen SWIFT.

Teleurstellend, maar niet verrassend. Al langer was bekend dat sommige Europese landen dwars liggen. Duitsland vreest dat gasbetalingen plat komen te liggen en dat het land afgesloten wordt van Russisch gas. Italië heeft grote schulden uitstaan bij Russische banken en is bang dat die niet meer aan hun betaalverplichtingen zullen voldoen.

Maar ook zonder SWIFT zijn er voldoende pijnlijke maatregelen te nemen. De Europese sancties zijn gebouwd op 5 pilaren. Twee steken eruit; de financiële sancties en de exportcontroles. Zwaar aangezet door de Europese leiders maar bij nadere beschouwing maken ze weinig indruk. Een groot deel van de Russische banken wordt bijvoorbeeld afgesloten van de Europese kapitaalmarkten waardoor ze hier geen geld kunnen lenen. Probleem is dat Rusland zich al sinds 2014 hierop voorbereidt, op korte termijn geen grote nood is aan leningen, en deze sanctie goed kan weerstaan.

De andere belangrijke pilaar betreft exportcontroles. Rusland krijgt te maken met gelimiteerde restricties op Europese export van cruciale technologie. In samenwerking met partnerlanden als Amerika en Japan kan dat een zware maatregel zijn. Maar de crux zit hem in het woord gelimiteerde. Er kan van alles onder vallen, en ook weer niet. Zo vallen de sancties ook wel goed samen te vatten. Op de lange termijn kunnen ze veel schade aanrichten aan de Russische economie, in potentie. Maar daar heeft Oekraïne op korte termijn heel weinig aan. Zelfs een sanctie tegen Poetin persoonlijk werd niet genomen.

Von der Leyen begon haar verklaring bemoedigend dat Europa er juist nu moet staan. Dat gebeurde niet. Tijdens de persconferentie bleek niet alleen dat Europees leiderschap ver weg is maar ook dat Oekraïne er feitelijk alleen voor staat. Een land dat al jaren bezig is met een mars naar het Westen, die wens nu (weer) met wapens moet verdedigen, maar niet de Europese steun krijgt die het zo hard nodig heeft. Ik weet niet of er iets is dat het failliet van Europees leiderschap beter onderstreept.

Na de aankondiging van de sanctiemaatregelen begonnen Macron en Michel over het onder controle krijgen van gasprijzen voor Europa. Eveneens beloofden ze Oekraïne financiële en economische hulp. Ik vermoed dat de Oekraïense president, ondergedoken in een bunker voor Russische moordaanslagen en bommen, zich bij deze woorden meermaals heeft afgevraagd of aansluiting zoeken bij Europa het eigenlijk allemaal wel waard is.